Sự đối lập giữa vật chất
và ý thức chỉ có ý nghĩa tuyệt đối trong những phạm vi hết sức hạn chế,
trong trường hợp này chỉ giới hạn trong vấn đề nhận thức luận cơ bản là
thừa nhận cái gì có trước và sau? Ngoài giới hạn đó thì không còn nghi
ngờ gì nữa đằng sau sự đối lập đó là tương đối.
Vật chất quyết định ý thức
Vật chất là cái có trước, ý thức có sau. Vật chất quyết định ý thức, còn ý
thức là sự phản ánh thế giới vật chất vào trong bộ não con người. Vật
chất quyết định nguồn gốc của ý thức: không có sự tác động của thế giới
khách quan vào trong bộ não người thì sẽ không có ý thức. Ý thức là sản
phẩm của một dạng vật chất có tổ chức cao là bộ não người. Thế giới vật
chất là nguồn gốc khách quan của ý thức. Vật chất quyết định nội dung
của ý thức: ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan, nội
dung của ý thức mang tính khách quan, do thế giới khách quan quy định.
Vật chất quyết định bản chất của ý thức. Vật chất quyết định phương
thức, kết cấu của ý thức.
Sự tác động của ý thức
Sự tác
động của ý thức đối với vật chất phải thông qua hoạt động thực tiễn của
con người. Biểu hiện ở chỗ: ý thức trang bị cho con người sự hiểu biết
về thế giới xung quanh, giúp con người xác định mục tiêu, lựa chọn
phương pháp cho hoạt động của mình tạo nên ở con người tình cảm, niềm
tin, ý chí, thôi thúc con người nỗ lực hành động để đạt được mục tiêu đề ra. Ý thức có thể thúc đẩy hoặc kìm hãm sự vận động, phát triển của
những điều kiện vật chất ở những mức độ nhất định.
Nếu ý thức
phản ánh phù hợp với hiện thực thì nó sẽ làm thúc đẩy sự phát triển của
các điều kiện vật chất. Nếu ý thức phản ánh không phù hợp với hiện thực
thì nó sẽ kìm hãm sự phát triển của các điều kiện vật chất. Song sự kìm
hãm đó chỉ mang tính tạm thời, bởi vì sự vật vận động theo các quy luật
khách quan vốn có của nó, nên nhất định phải có ý thức tiến bộ, phù hợp, thay thế cho ý thức lạc hậu, không phù hợp.
Trong cuộc đấu
tranh, bút chiến về quan hệ vật chất và ý thức Ph.Ăng-ghen đã bảo vệ
quan điểm của Các Mác và phê phán lại rằng khi đấu tranh với những người theo chủ nghĩa duy tâm, Mác buộc phải nhấn mạnh vào cái nguyên lý chủ
yếu mà họ phủ nhận, nhưng không có nghĩa là hạ thấp vai trò của ý thức,
tinh thần. Chỉ có chủ nghĩa duy vật tầm thường, không biện chứng mới phủ nhận, coi nhẹ tác động của tinh thần mà thôi.